శ్రీమద్భగవద్గీత
సాంఖ్య యోగము
ద్వితీయోధ్యాయః

తం తథా కృపయా విష్టం అశ్రుపూర్ణాకులేక్షణమ్ |
విషీదంత మిదం వాక్యం ఉవాచ మథుసూదనః ||1||

స|| తథా కృపయా అవిష్టం అశ్రుపూర్ణాకులేక్షణం విషీదంతం తం ( అర్జునం) మధుసూదనః ఉవాచ ||

శ్రీ భగవానువాచ:
కుతస్త్వా కశ్మలమిదం విషమే సముపస్థితమ్ |
అనార్య జుష్టం అస్వర్గ్యం అకీర్తికరం అర్జున ||2||

స|| హే అర్జున ! అనార్య జుష్టం అస్వర్గ్యం అకీర్తికరం ఇదం కశ్మలం విషమే త్వాం కుతః సముపస్థితం ?

క్లైబ్యం మాస్మగమః పార్థ నైతత్ త్వ య్యుపపద్యతే |
క్షుద్రం హృదయ దౌర్బల్యం త్వక్యోత్తిష్ట పరంతప ||3||

స|| హే పార్థ ! క్లైబ్యం మాస్మ గమః ఏతత్ త్వయి న ఉపపద్యతే | హే పరంతప ! క్షుద్రం హృదయ దౌర్బల్యం త్యక్త్వా ఉత్తిష్ఠ ||

అర్జున ఉవాచ:
కథం భీష్మ మహం సంఖ్యే ద్రోణం చ మథుసూధన |
ఇషుభిః ప్రతియోత్స్యామి పూజార్హావరిసూదన ||4||

స|| హే మధుసూదన ! పూజార్హౌ భీష్మం ద్రోణం చ సంఖ్యే( యుద్ధే) అహం ఇషుభ్ః కథం ప్రతియోత్స్యామి ||

గురూ నహత్వాపి మహానుభావాన్
శ్రేయోభోక్తుం బైక్షమపీహలోకే |
హత్వా అర్థకామాంస్తు గురూనిహైవ
భుంజియ భోగాన్ రుథిర ప్రదిగ్థాన్ ||5||

స||మహానుభావాన్ గురూన్ అహత్వా ఇహలోకే భైక్ష్యం అపి భోక్తుం శ్రేయః హి | గురూన్ హత్వాతు ఇహైవ రుధిర ప్రదగ్ధాన్ అర్థకామాన్ భోగాన్ భుంజీయ |

న చైతద్విద్మః కతరన్నో గరీయో
యద్వా జయేమ యది వానో జయేయుః|
యానేవ హత్వా న జిజీవిషామః
తేవsస్థితాః ప్రముఖే ధార్తరాష్ట్రాః||6||

స|| నః కతరత్ గరీయః ఏతత్ చ న విద్మః | జయేమ యది వా నః జయేయుః యది వా ( న విద్మః) |
యాన్ హత్వా న జిజీవిషామః తే ధార్త రాష్ట్రా ఏవ ప్రముఖే ( సమ్ముఖే) అవస్థితాః |

కార్పణ్యదోషోsపహతస్వభావః
పృచ్చామి త్వాం ధర్మ సమ్మూఢచేతాః |
యత్ శ్రేయస్స్యాన్నిశ్చితం బ్రూహితన్మే
శిష్యస్తే అహం శాధి మాం త్వాం ప్రపన్నమ్||7||

స|| కార్పణ్యదోషోపహతస్వభావః (అహం) ధర్మ సమ్మూఢ చేతాః త్వాం ప్రపచ్ఛామి | యత్ నిశ్చితం శ్రేయః స్యాత్ తత్ బ్రూహి | అహం తే శిష్యః | త్వాం ప్రపన్నం( శరణాగతం) మాం శాధి |

న హి ప్రపశ్యామి మమాపనుద్యాత్
యచ్చోక ముచ్ఛోషణ మింద్రియాణామ్|
అవాప్య భూమా వసపత్న మృద్ధం
రాజ్యం సురాణామపి చాధిపత్యమ్ ||8||

స|| భూమౌ అసపత్నం బుద్ధం రాజ్యం అవాప్య( వా) సురాణాం అధిపత్యం చ (అవాప్య) అపి ఇంద్రియాణామ్ ఉచ్ఛోషణమ్ మమ శోకం యత్ అపనుద్యాత్ తత్ న ప్రపస్యామి (పశ్యామి) హి ||

సంజయ ఉవాచ:
ఏవముక్త్వా హృషీకేశం గుడాకేశః పరంతపః|
న యోత్స్యే ఇతి గోవిందం ఉక్త్వా తూష్ణీం బభూవ హ ||9||

స|| పరంతపః గుడాకేశః హృషీకేశం ఏవం ఉక్త్వా నయోత్స్యే ఇతి గోవిందం ఉక్త్వా తూష్ణీం బభూవ హ ||

తం ఉవాచ హృషీకేశః ప్రహసన్నివ భారత |
సేనయోరుభయోర్మధ్యే విషీదంతం ఇదం వచః||10||

స|| హే భారత ! ఉభయోః సేనయోః మధ్యే విషీదంతం తం ( అర్జునమ్) హృషీకేశః ప్రహసన్నివ ఇదం వచః ఉవాచ ||

శ్రీ భగవానువాచ

అశోచ్యా నన్వశోచస్త్వం ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే |
గతాసూ నగతాసూంశ్చ నాను శోచంతి పండితాః ||11||

స|| త్వం అశోచ్యాన్ అన్వశోచః | ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే | పండితాః గతసూన్ అగతసూన్ చ న అనుశోచంతి||

నత్వేవాహం జాతు నాసం నత్వం నేమే జనాధిపాః |
న చైవ న భవిష్యామః సర్వే వయమతః పరమ్ || 12||

స|| అహం జాతు నాసం (ఇతి) న తు ఏవ | త్వం న అసీః ఇతి న | ఇమే జనాధిపః ( న ఆసన్ ఇతి) న | అతః పరం వయం సర్వే న భవిష్యామః (ఇతి) చ న ఏవ ||

దేహినో అస్మిన్ యథా దేహే కౌమారం యౌవనం జరా |
తథా దేహాంతరప్రాప్తిః ధీరః తత్ర నముహ్యతి ||13||

స|| దేహినః అస్మిన్ దేహే కౌమారం యౌవనం జరా యథా ( భవతి) తథా దేహాంతర ప్రాప్తిః ( భవతి) | తత్ర ధీరః న ముహ్యతి ||

మాత్రా స్పర్శాస్తు కౌంతేయ శీతోష్ణ సుఖదుఃఖదాః |
అగమాపాయినో అనిత్యాః తాం స్తితిక్షస్వ భారత ||14||

స|| హే కౌన్తేయ ! మాత్రా స్పర్శాస్తు శీతోష్ణ సుఖ దుఃఖదాః అగమాపాయినః | అనిత్యాః |హే భారత ! తాన్ తితీక్షస్వ ||

యం హి న వ్యధయం త్యేతే పురుషం పురుషర్షభ|
సమ దుఃఖ సుఖం ధీరం సః అమృతత్వాయ కల్పతే ||15||

స|| హే పురుషర్షభ ! ఏతే సమ దుఃఖం సుఖం ధీరం యం పురుషం న వ్యధయంతి సః ( పురుషః ) అమృతత్వాయ ( మోక్షాయ) కల్పతే |

న అసతో విద్యతే భావో న అభావో విద్యతే సతః |
ఉభయోరపి దృష్టః అంతస్త్వనయోః తత్వ దర్శిభిః ||16||

స|| అసతః భావః న విద్యతే | సతః అభావః న విద్యతే |అనయోః ఉభయోః అపి అంతః తు తత్వ దర్శిభిః దృష్ఠః ||

అవినాశితు తద్విద్ధి యేన సర్వ మిదం తతం |
వినాశ మవ్యయ స్యాస్య నకశ్చిత్ కర్తుమర్హతి ||17||

స|| ఇదం సర్వం యేన తతమ్( వ్యాపితం) తత్ తు అవినాశి (ఇతి) విద్ధి |అస్య అవ్యయస్య వినాశమ్ కర్తుం న అర్హతి ||

అంతవంత ఇమే దేహాః నిత్యస్స్యోక్తా శ్శరీరిణః|
అనాశినో అప్రమేయస్య తస్మాద్యుధ్యస్వ భారత ||18||

స|| నిత్యస్య అనాశినః అప్రమేయస్య శరీరిణః ( ఆత్మస్య) ఇమే దేహాః అన్త వన్తః (ఇతి) ఉక్తాః | తస్మాత్ యుధ్యస్వ ||

య ఏనం వేత్తి హంతారమ్ యశ్చైనం మన్యతే హతం |
ఉభౌ తౌ న విజానీతో నాయం హంతి న హన్యతే ||19||

స||యః ఏనం (అత్మన్) హంతారం వేత్తి యః ఏనం( అత్మన్) హతం మన్యతే తౌ ఉభౌ న విజానీతః |అయం ( అత్మ) న హంతి న హన్యతే చ |

న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్
నాయం భూత్వా భవితా వా న భూయః |
అజో నిత్య శ్శాశ్వతః అయం పురాణో
న హన్యతే హన్యమానే శరీరే ||20||

స|| అయమ్ ( ఆత్మా) కదాచిత్ న జాయతే | న మ్రియతే వా | న భూత్వా భూయః న భవితాన | అయం అజః నిత్యః | శాశ్వతః | పురాణః |శరీరే హన్యమానే (సతి) న హన్యతే |

వేద వినాశినం నిత్యం య ఏన మజ మవ్యయమ్|
కథం స పురుషః పార్థ కం ఘాతయతి హంతి కం ||21||

స|| హే పార్థ ! యః యేనం ( ఆత్మన్) అజమ్ అవ్యయం (వేద) అవినాశినం (వేద) నిత్యం వేద సః పురుషః కథం (ఘాతయతి) కం ఘాతయతి కం హన్తి |

వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ
నవాని గృహ్ణాతి నరో అపరాణి|
తథా సరీరాని విహాయ జీర్ణాని
అన్యాని సంయాతి నవాని దేహే||22||

స|| యథా నరః జీర్ణాని వాసాంసి విహాయ అపరాణి నవాని వాసాంసి గృహ్ణాతి తథా దేహీ ( ఆత్మన్) శరీరాణి విహాయ అన్యాని నవాని శరీరాణి సంయాతి ||

నైనం చిందంతి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావకః |
న చైనం క్లేదయంత్యాపో న శోషయతి మారుతః ||23||

స|| ఏనం( ఆత్మన్) శస్త్రాణి న చిన్దన్తి | పావకః ఏనం( అత్మన్) న దహతి | ఆపః చ ఏనం( ఆత్మన్) న క్లేదయంతి | ఏనం ఆత్మన్ మారుతః న శోషయతి |

అచ్ఛేద్యో అయం అదాహ్యో అయం అక్లేద్యో అశోష్య ఏవచ |
నిత్య సర్వ గతః స్థాణుః అచలోయం సనాతనః ||24||

స|| అయం( అత్మా) అచ్ఛేద్యః | అయమ్ ( అత్మా) అదాహ్యః | (అయం అత్మా) అక్లేద్యః| ( అయం అత్మా) అశోష్యః ఏవ చ |అయం నిత్యః | అయం సర్వగతః | అయం స్థాణుః | అయం అచలః | అయం సనాతనః |

అవ్యక్తో అయం అచింత్యో అయం అవికార్యో అయం ఉచ్యతే|
తస్మాత్ ఏవం విచిత్వైనం నాను శోచితు మర్హసి ||25||

స|| అయం అత్మా అవ్యక్తః అయం అచిన్త్యః అయం అవికార్యః ఇతి ఉచ్యతే | తస్మాత్ ఏనం (అత్మన్) ఏవం విదిత్వా అనుశోచితుం న అర్హసి |

అథ చైనం నిత్య జాతం నిత్యం వా మన్యసే మృతం|
తథాపి త్వమ్ మహాబాహో న ఏవం శోచితు మర్హసి ||26||

స|| హే మహాబాహో ! అథ చ ఏనం (అత్మన్) నిత్య జాతం వా నిత్యం మృతం వా మన్యసే తథా అపి ఏవమ్ శోచితుమ్ త్వం న అర్హసి |

జాతస్య హి ధ్రువోమృత్యుః ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ |
తస్మాదపరిహార్యార్థే న త్వం శోచితు మర్హసి ||27||

స|| జాతస్య మృత్యుః ధృవః హి | మృతస్య జన్మ చ ధృవం | తస్మాత్ త్వం శోచితుమ్ న అర్హసి |

అవ్యక్తాదీని భూతాని వ్యక్త మధ్యాని భారత |
అవ్యక్త నిధనాన్యేన తత్ర కా పరిదేవనా ||28||

స|| హే భారత ! భూతాని అవ్యక్తాదీని వ్యక్త మధ్యాని అవ్యక్త నిధనాన్యేవ ( భవంతి) | తత్ర పరిదేవనా కా |

అశ్చర్యవత్ పశ్యతి కశ్చిదేనం
ఆశ్చర్యవత్ వదతి తథైవ చాన్యః|
ఆశ్చర్యవచ్చైన మన్య శ్రుణోతి
శ్రుత్వాప్యేనం వేద న చైవ కశ్చిత్ ||29||

స||కశ్చిత్ ఏనం (ఆత్మన్) అశ్చర్యవత్ పశ్యతి | తథైవ కశ్చిత్ ఏనం (ఆత్మన్) అశ్చర్యవత్ వదతి | అన్యః చ ఏనం (ఆత్మన్) ఆశ్చర్యవత్ శృణోతి | శ్రుత్వా అపి ఏనం కశ్చిత్ చ న వేద ఏవ |

దేహే నిత్యమవధ్యో అయం దేహే సర్వస్య భారత |
తస్మాత్ సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హసి || 30||

స|| హే భారత ! సర్వస్య దేహే యం దేహీ ( అత్మా) నిత్యం అవధ్యః | తస్మాత్ సర్వాణి భూతాని త్వం శోచితుం న అర్హసి |

స్వధర్మపి చావేక్ష్య న వికంపితు మర్హసి |
ధర్మ్యాద్ధి యుద్ధాత్ శ్రేయః అన్యత్ క్షత్రియస్య నవిద్యతే ||31||

స|| స్వధర్మం అవేక్ష్య వికంపితుం న అర్హసి చ | క్షత్రియస్య ధర్మ్యాత్ యుద్ధాత్ అన్యత్ శ్రేయః న విద్యతే |

యదృచ్చయా చోపపన్నం స్వర్గద్వారమపావృతమ్|
సుఖినః క్షత్రియాః పార్థ లభంతే యుద్ధ మీదృశమ్ ||32||

స|| హే పార్థ! యదృచ్ఛయా ఉపపన్నమ్ అపావృతం స్వర్గద్వారం ఈదృశమ్ యుద్ధం (యే) క్షత్రియాః లభన్తే తే సుఖినః ||

అథ చేత్త్వం ధర్మ్య మిమం సంగ్రామం న కరిష్యసి |
తతః స్వధర్మం కీర్తించ హిత్వా పాప మవాప్ససి ||33||

స|| అథ త్వం ఇమమ్ ధర్మ్యం సంగ్రామమ్ న కరిష్యతి చేత్ తతః స్వధర్మం కీర్తించ హిత్వా పాపం అవాప్స్యసి ||

అకీర్తిం చాపి భూతాని కథయిష్యంతి తేSవ్యయామ్ |
సంభావితస్య చా కీర్తిః మరణాదతిరిత్యతే ||34||

స|| భూతాని తే అవ్యయాం అకీర్తిం కథయిష్యంతి అపి చ | సంభావితస్య అకీర్తిః మరణాత్ చ అతిరిచ్యతే (అధికం భవతి) ||

భయాద్రణా దుపరతంమన్యంతే త్వాం మహరథాః|
యేషాం చ త్వం బహుమతో భూత్వా యాస్యసి లాఘవమ్||35||

స|| యేషామ్ త్వం బహుమతః భూత్వా లాఘవం యాస్యసి (తే) మహారథాః త్వామ్ రణాత్ భయాత్ ఉపరతం మన్యంతే చ |

అవాచ్య వాదాంశ్చ బహూన్ వదిష్యంతి తవాహితాః |
నిందంతవ సామర్థ్యం తతో దుఃఖతరం ను కిమ్||36||

స|| తవ అవహితాః ( శత్రుః) తవ సామర్థ్యం నిందతః బహూన్ అవాచ్య వాదాంశ్చ వదిష్యంతి | తతః దుఃఖతరం కిమ్?

హతో వా ప్రాప్స్యసే స్వర్గం జిత్వా వా భోక్ష్యసే మహీమ్|
తస్మాదుత్తిష్ట కౌంతేయ యుద్ధాయ కృత నిశ్చయః ||37||

స|| హే కౌన్తేయ ! హతో వా స్వర్గం ప్రాప్యసే | జిత్వా వా మహీమ్ భోక్ష్యసే | తస్మాత్ యుద్ధాయ కృత నిశ్చయః ఉత్తిష్ఠ |

సుఖదుఃఖే సమే కృత్వా లాభాలాభౌ జయాజయౌ |
తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ నైవం పాపమవాప్స్యసి||38||

స|| సుఖ దుఃఖే లాభా లాభౌ జయా జయౌ సమేకృత్వా తతః యుద్ధాయ యుజ్యస్వ| ఏవమ్ ( చేత్) పాపం న అవాప్స్యసి|

ఏషా తే అభిహితే సాంఖ్యే బుద్ధి ర్యోగే త్వమాం శ్రుణు |
బుద్ధ్యాయుక్తో యయా పార్థ కర్మబంధం ప్రహాస్యసి ||39||

స|| హే పార్థ ! సాంఖ్యే ఏషా బుద్ధిః తే అభిహితా | యయా బుద్ధ్యా యుక్తః కర్మబంధం ప్రహాస్యసి తాం యోగేతు ఇమాం శృణు|

నేహాభి క్రమనాశో అస్తి ప్రత్యవాయో నవిద్యతే |
స్వల్పమప్యస్య ధర్మస్య త్రాయతో మహతే భయాత్ ||40||

స|| ఇహ ( కర్మయోగే) అభిక్రమ నాశః న అస్తి | ప్రత్యవాయః న విద్యతే | అస్య ధర్మస్య స్వల్పమపి మహతః భయాత్ త్రాయతే ||

వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః ఏకేహ కురునందన |
బహుశాఖాః అనంతాశ్చ బుద్ధయో వ్యవసాయినామ్||41|

స|| హే కురునందన !ఇహ వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః ఏకా (ఏవ) | అవ్యవసాయినామ్ బుద్ధయః బహుశాఖాః అనన్తాశ్చ హి||

యామిమాం పుష్పితాం వాచమ్ ప్రవదంత్య విపశ్చితః|
వేదవాదరతాః పార్థ నాన్యదస్తీతి వాదినః ||42||
కామాత్మానః స్వర్గపరాః జన్మకర్మ ఫలప్రదామ్ |
కియా విశేష బహుళాం భోగైశ్వర్య గతిం ప్రతి ||43||
భొగైశ్వర్య ప్రసక్తానాం తయాsపహృతచేతసామ్ |
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః సమధౌ న విధీయతే ||44||

స|| హే పార్థ ! ( సర్వేషాం) వ్యవసాయిత్మికా బుద్ధిః ( ఏకాఅగ్రబుద్ధిః) సమాధౌ నవిధీయతే | వేద వాద రతాః, న అన్యద్ అస్తి ఇతి వాదినః , కామాత్మానః , స్వర్గ పరాః , అవిపశ్చితః ( అవివేకః) జన్మకర్మ ప్రదాం భోగైశ్వర్య గతిం ప్రతి క్రియా విశేష బహుళాం పుష్పితాం యామ్ ఇమామ్ వాచం ప్రవదన్తి తయా అపహృత చేతసాం భోగైశ్వర్య ప్రసక్తానామ్ (ఇమే) వ్యవసాయిత్మికా బుద్ధిః సమాధౌ నవిధీయతే |

త్రైగుణ్య విష యావేదాః నిస్త్రైగుణ్యో భవార్జున |
నిర్ద్వంద్వో నిత్య సత్త్వోస్థో నిర్యోగ క్షేమ ఆత్మవాన్ ||45||

స|| హే అర్జునా ! వేదాః త్రైగుణ్య విషయాః | త్వం నిస్త్రైగుణ్యః భవ | నిర్ద్వంద్వః భవ| నిత్య సత్వస్థః భవ| నిర్యోగక్షేమః భవ | ఆత్మ జ్ఞానీ భవ |

యావానర్థ ఉదపానే సర్వతః సంప్లుతోదకే |
తావాన్ సర్వేషు వేదేషు బ్రాహ్మణస్య విజానతః ||46||

స|| ఉదపానే యావానర్థః సర్వత సంప్లుతోదకే తావాన్ ( అర్థః) యథా భవతి, ( తథైవ) సర్వవేదేషు యావానర్థః తావాన్ అర్థః విజానతః బ్రాహ్మణస్య భవతి ||

కర్మణ్యేవాధికారస్తే మాఫలేషు కదాచన |
మాకర్మఫల హేతుర్భూః మాతే సంగోsస్త్వకర్మణి || 47||

స|| తే కర్మణ్యేన అధికారః | కదాచన ఫలేశు అధికారః మా | కర్మ ఫలహేతుః మాభూః | అకర్మణి తే సంగః మా అస్తు |

యోగస్తః కురు కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా ధనంజయ |
సిధ్య సిధ్యోః సమోభూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే ||48||

స|| హే ధనంజయ ! (త్వం) యోగస్థః సంగం త్యక్త్వా సిధ్యసిధ్యోః సమో భూత్వా కర్మాణి కురు | సమత్వం యోగమ్ (ఇతి) ఉచ్యతే ||

దూరేణాహ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాత్ ధనంజయ |
బుద్ధౌ శరణ మన్విఛ్ఛ కృపణాః ఫలహేతవః ||49||

స|| హే ధనంజయ ! బుద్ధియోగాత్ కర్మ దూరేణ అవరం హి ( హీనం భవతి) ! (తదేవ సమత్వ) బుద్ధౌ శరణం అన్విచ్ఛ | ఫలహేతవః కృపణాః ( దీనాః) |

బుద్ధియుక్తో జహాతిహ ఉభే సుకృత దుష్కృతే |
తస్మాద్యోగాయ యుజ్యస్వ యోగః కర్మసు కౌశలమ్||50||

స|| బుద్ధియుక్తః ఉభే సుకృత దుష్కృతే ఇహ ( లోకే) జహాతి ( త్యజతి) |తస్మాత్ యోగాయ యుజ్యస్వ | కర్మసు కౌశలం యోగః ఇతి ఉచ్యతే |

కర్మజం బుద్ధియుక్తా హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణః |
జన్మ బంధ వినిర్ముక్తాః పదం గచ్చంత్యనామయమ్||51||

స|| బుద్ధి యుక్తాః మనీషిణః కర్మజమ్ ఫలం త్యక్త్వా జన్మ బంధవినిర్ముక్తాః ( భవన్తి) | అనామయం పదం గచ్చన్తీ హి (చ) ||

యదాతే మోహకలిలం బుద్ధిర్వ్యతిరిష్యతి |
తదా గతాంసి నిర్వేదం శ్రోతవ్యస్య శ్రుతస్య చ||52||

స|| యదా తే బుద్ధిః మోహకలిలం వ్యతిరిష్యతి తదా శ్రోతవ్యస్య చ శ్రుతస్య చ నిర్వేదం గన్తాసి ( ఆప్నోసి) ||

శ్రుతి విప్రతి పన్నాతే యదా స్థాస్యతి నిశ్చలా |
సమాధా వచలా బుద్ధిః తదా యోగ మవాప్స్యసి||53||

స|| శృతి విప్రతి పన్నా తే బుద్ధిః యదా నిశ్చలా ( భవతి) సమాధౌ అచలా స్థాస్యతి ( భవతి) తదా (త్వం)యోగమ్ అవాప్స్యసి ||

అర్జున ఉవాచ:

స్థిత ప్రజ్ఞస్య కా భాషా సమాధిస్తస్య కేశవ |
స్థితధీః కీమ్ ప్రభాషేత కిమాసీత వ్రజేత కిమ్||54||

స||హే కేశవా| సమాధిస్థస్య స్థిత ప్రజ్ఞస్యబాషా కా ? స్థిత ధీః కిం ప్రభాషేత ? కిమ్ ఆసీత ? కిమ్ వ్రజేత?

శ్రీ భగవానువాచ :
వ్రజహాతి యదా కామాన్ సర్వాన్ పార్థ మనోగతాన్ |
ఆత్న్మన్యేవాత్మనా తుష్టః స్థిత ప్రజ్ఞః తదోచ్యతే ||55||

స|| హే పార్థ ! యదా మనోగతాన్ సర్వాన్ కామాన్ వ్రజహాతి ఆత్మన్యేవ ఆత్మనా తుష్ఠః ( సంతుష్ఠః) భవతి (తం) స్థిత ప్రజ్ఞ ఇతి ఉచ్యతే |

దుఃఖేష్వనుదిగ్న మనాః సుఖేషు విగత స్పృహాః |
వీతరాగ భయక్రోథః స్థితధీః మునిరుచ్యతే ||56||

స|| (యః) దుఃఖేషు అనుద్విగ్న మనాః (యః) సుఖేషు విగత స్పృహాః (యః) వీతరాగ భయక్రోధః (సః) మునిః స్థితధీః ఇతి ఉచ్యతే |

యస్సర్వత్రానభిస్నేహః తత్తత్ప్రాప్య శుభాశుభం |
నాభి నందతి నద్వేష్టి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్టితా||57||

స|| యః సర్వత్ర అనభిస్నేహః తత్ తత్ శుభం ప్రాప్య న అభినందతి అశుభమ్ ప్రాప్య న ద్వేష్ఠి ( భవతి) తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ||

యదా సంహారయతే చాయమ్ కూర్మః అంగానినీవ సర్వశః |
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యః తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్టితా||58||

స|| యథా కూర్మః అంగాని సంహరయతి తథైవ యదా అయం (యోగీ) ఇంద్రియార్థేభ్యః ఇంద్రియాణి సర్వశః సంహరతే తదా తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ||

విషయా వినివర్తంతే నిరాహారస్య దేహినః |
రసవర్జం రసోs ప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే ||59||

స|| నిరాహరస్య దేహినః రసవర్జం విషయాః వినివర్తన్తే ( నివర్తన్తే౦| పరమ్ ( పరమాత్మన్) దృష్ట్వా రసో అపి అస్య నివర్తతే ||

యతతోహ్యపి కౌంతేయ పురుషస్య విపశ్చితః |
ఇంద్రియాణి ప్రమాధీని హరంతి ప్రసభం మనః ||60||

స|| హే కౌన్తేయ ! యతతః ( ప్రయత్నం కుర్వన్) అపి విపశ్చితః పురుషస్య మనః ప్రమాధీని ఇంద్రియాణి ప్రసభం హరంతి |

తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్త ఆసీత మత్పరః|
వశే హి యస్యేంద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్టితా ||61||

స|| తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్తః మత్పరః ఆసీత | హి ( యతః) యస్యఇంద్రియాణి వశే తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ||

ధ్యాయతో విషయాన్ పుంసః సంగస్తేషూపజాయతే |
సంగాత్ సంజాయతే కామః కామాత్ క్రోధోభిజాయతే ||62||
క్రోధాత్ భవతి సమ్మోహః సమ్మోహాత్ స్మృతి విభ్రమః |
స్మృతి భ్రంశాత్ బుద్ధినాశో బుద్ధినాశాత్ ప్రణస్యతి ||63||

స|| విషయాన్ ధ్యాయతః పుంసః తేషు సంగః ఉపజాయతే | సంగాత్ కామః సంజాయతే| కామాత్ క్రోధః అభిజాయతే |క్రోధాత్ సమ్మోహః భవతి | సమ్మోహాత్ స్మృతి విభ్రమః భవతి | స్మృతి భ్రంశాత్ బుద్ధి నాశః భవతి | బుద్ధి నాశాత్ ప్రణస్యతి ||

రాగద్వేషవియుక్తైస్తు విషయానింద్రియైశ్చరన్ |
అత్మవశ్యైర్విధేయాత్మా ప్రసాదమధి గచ్ఛతి ||64||

స|| (సః) విధేయాత్మా రాగద్వేషవియుక్తైః ఆత్మవశ్యైః ఇంద్రియైః విషయాన్ చరన్ ప్రసాదం అధిగచ్ఛతి |

ప్రసాదే సర్వదుఃఖానాం హానిరస్యోపజాయతే |
ప్రసన్న చేతసో హ్యాశు బుద్ధిః పర్యవతిష్టతి||65||

స|| ప్రసాదే అస్య సర్వ దుఃఖానాం హానిః( వినాశః) ఉపజాయతే | (తతః) ప్రసన్న చేతసః బుద్ధిః అశు పర్యవతిష్ఠతి ( పరమాత్మన్ అధి తిష్ఠతి) || .

నాస్తి బుద్ధి రయుక్తస్య న చాయుక్తస్య భావనా |
నచా భావయతశ్శాంతిః అశాంతస్య కుతః సుఖమ్ ||66||

స|| అయుక్తస్య బుద్ధిః నాస్తి | అయుక్తస్య భావనాచ ( ఆత్మ చింతన) న ( భవతి) | అభావయతః శాంతిః చ న ( భవతి) | అశాంతస్య సుఖః కుతః ||

ఇంద్రియాణాం హి చరతాం యన్మనోsను విధీయతే |
తదస్య హరతి ప్రజ్ఞాం వాయుర్న్వామివాంభసి ||67||

స|| చరతాం ఇంద్రియాణాం యత్ ( ఇంద్రియః) మనః అనువిధీయతే తత్ ( ఇంద్రియః) అస్య ప్రజ్ఞాం ( బుద్ధిం) హరతి హి - ( యథా ) అంభసే నావం వాయురివ హరతి హి ||

తస్మాద్యస్య మహాబాహో నిగృహీతాని సర్వశః|
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యః తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్టితా ||68||

స|| హే మహాబాహో! తస్మాత్ యస్య ఇంద్రియాణి ఇంద్రియార్దేభ్యః సర్వశః నిగృహీతాని తస్య ప్రజ్ఞా ( బుద్ధిః, వివేకః) ప్రతిష్ఠితా ||

యానిశా సర్వభూతానాం తస్యాం జాగర్తి సంయమీ |
యస్యాం జాగ్రతి భూతాని స నిశా పశ్యతే మునేః ||69||

స|| సర్వభూతానాం యా నిశా తస్యాం సంయమీ( యోగీ) జాగర్తి | యస్యాం భూతాని జాగ్రతి సా పశ్యతః మునేః నిశా (భవతి) ||

అపూర్వమాణం అచల ప్రతిష్టం
సముద్రమాపః ప్రవిశంతి యద్వత్ |
తద్వత్ కామాః యం ప్రవిశంతి సర్వే
సశాంతి మాప్నోతి న కామ కామీ||70||

స|| అపూర్వమాణం అచలప్రతిష్ఠం సముద్రం ఆపః( నదీ) యద్వత్ ప్రవిశంతి తద్వత్ సర్వే కామాః యం ( బ్రహ్మనిష్టాపర యోగీ) ప్రవిశంతి | సః శాంతిం ఆప్నోతి | కామ కామీ (శాంతిం) న ఆప్నోతి |

విహాయ కామాన్ యస్సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి నిస్పృహాః|
నిర్మమో నిరహంకారః సశాంతిమధిగచ్చతి || 71||

స|| యః పుమాన్ సర్వాన్ కామాన్ విహాయ నిస్పృహః భవతి నిర్మమః భవతి నిరహంకారః చరతి సః శాంతిం అధిగచ్ఛతి ||

ఏషా బ్రాహ్మీస్థితిః పార్థ నైనాం ప్రాప్య విముహ్యతి|
స్థిత్వాs స్యామంతకాలేsపి బ్రహ్మ నిర్వాణ మృచ్చతి ||72||

స|| హే పార్థ ! బ్రాహ్మీ స్థితిః ఏనాం ప్రాప్య న విముహ్యతి అంతకాలే అపి అస్యాం ( బ్రాహ్మీ స్థితిం) స్థిత్వా బ్రహ్మ నిర్వాణం ఋచ్ఛతి ( అప్నోతి) ||

ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసు ఉపనిషత్సు
బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదే
సాంఖ్య యోగోనామ
ద్వితీయోsధ్యాయః ||

||ఓమ్ తత్ సత్ |

|| Om tat sat ||